«Халқ учун» опера

Қ.Заретдинов

ХАЛҚ УЧУН

опера

(либретто автори К.Каримов)

Опера XIX әсирде жасап өткен қарақалпақ халқының демократ шайыры Бердақ Ғарғабай улының өмири ҳәм дөретиўшилигине бағышланады.

I-көринис

Бердақтың үйи.

Бердақ "арғабай улының өмириниң соңғы жыллары. Бердақ «Ерназар бий» поэмасын шәкиртине, Қулмурат шайырға  оқып береди.   

         «Әўел Айдос баба өлип, 

          Орнын туты Ерназар бий,       

          Қарақалпаққа аға болып, 

         Ҳүким етти Ерназар бий..».

Көринис соңында халықтың муңы еситилип турады.

II-көринис

 Қазыў сахнасы. Болыстың жалпылдақлары қазыўшыларды урып, сөгип, қамшылап, кыйнап атыр. Қазыўшылар дем алып отырған жерине Бердақ ҳармасынға келип, халықтың кеўлин көтерип, нәсият қосықларынан оқып береди. 

Қулман болыс 19 адамды Төрткулге Губернаторға айдап баратыр. Бердақ халықтың жағдайын айтып, тутқынларды арашаламақшы болғанда Қулман болыс Бердақты ийтерип жиберип, туткынларды айдап кетеди. Бердақтың муңлы ариясы, халықтың муңы менен көринис тамамланады.

«Заман түнек, заман болды,

Заман емес думан болды,

Думаннан да жаман болды,

Бендеңе алла пана бер…»

III-көринис

Перийзатты қутқарыў сахнасы.

Бердақ қызы Ҳүрлиманға бақсышылық өнерин үйретип атыр. Ҳүрлиман ариясы арқалы устазынан бақсы пәтиясын бериўди соранып атыр. 

Сырттан  Ҳүрлиманның шәкирти Перийзат, ғарры болысқа зорлық пенен сатылған, шымылдықтан  қашып шығып Бердақ шайырдан жәрдем сорап келеди. Шайыр қызды болыстың жасаўылларынан қутқарып, өз сүйгенине қосып, тойын өткериўге ўәде береди, халық шайырды қоллап қуўатлайды. 

«Халайық!Перийзаттың той ғәрежети шайырдан! 

         Қәне! Тойға таярланайық!...»                                                   

IV-көринис

Қулман болыстың отаўы.

Бердақтың аўылынан дәкки жеп қайтқан жасаўыллар жүгирип келип, болысқа болған ўақыяны айтып атыр. Қулман болыс қәҳәрленип Бердақты жоқ қылыў ушын, Шымбай приставына барып жәрдем сораўды уйғарады…

«Тап ҳәзир туўры  Шымбайға, 

Пристопқа бараман!

Бердақты жоқ қыламан!...»

V-көринис

Той сахнасы.

Бердақтың аўылында Перийзаттың тойы болып атыр. Қыз-жигитлердиң үлкен    ойыны. Жигит-қызлар айтысы. Ҳәўжар айтылып қызды узатып атыр. Беташар болып атырғанда  Қулман болыс тойды бузып, қалыңлығын алып кетиўге келеди. 

Бердақ аўыл жигитлери менен Қулман болыстың берген қалың малын қайтарып берип, аўыл жигитлери менен биргеликте болысты ҳәм жасаўылларын қуўады. Той даўам етеди.

«Халайық! Тойды даўам етиңлер!

Тойлар мубарек!

         Аумийин!Тойлар мубарек!,,,»

VI-көринис

Бердақтың отаўы. Елтиси Бийбитхан шайырдың шай-суўын берип атыр. Қулмурат аўыл жигитлерин баслап, шайырдан кеўлин сораўға келеди. Шайырдың кеўли көтерилип, жигитлерге  қосық оқып береди. Шайырдың қосығын халық қоллап-қуўатлап даўам етеди.

         Халық ушын! Халық ушын!

         Хызмет еткил халық ушын!

         Ел ушын, ел ушын!

         Ерлик көрсет ел ушын!...»

«Халқ учун» опера

Ушбу опера қорақалпоқ халқининг классик шоири Бердақ Қарғабай уғлининг умрининг сўнгги йилларидаги ҳаётига боғишланади. Халқнинг оғир турмиши, зўравонликлар, аёл-қизларнинг жамиятдаги ўрни кўрсатилган. Қизи Ҳурлиман бақши, унинг шогирди Паризод уларнинг қўшиқ айтишига қаршилик кўрсатган бой ва бийлар. Бердақни Қулман болис губернатор Федор олдига Тўрткўл шаҳрига олиб бориши. Льекин губернатор унинг ҳурматини жойига қуйиб уйига қайтариши кўрсатилади. Федор бизда Пушкин қанақа шоир бўлса сиз қорақалпоқ халқида Бердақ ҳам шунақа шоир дейди. Опера тарийхий воқеалар билан бадиий воқеалардан қуралган.